၀ိသုဒၶိႏွင့္ ဉာဏ္အဆင့္ဆင့္ျဖစ္ေပၚပံု

ပဇၥ်ိပဋိပဒါလမ္းစဥ္ဟု အမည္ရေသာ အဂၤါရွစ္ပါးရွိသည့္ မဂ္လမ္းေၾကာင္း(၀ါ) သတိပ႒ာန္း ၄-ပါးႏွင့္အညီ ပြားမ်ားအားထုတ္သည့္ ၀ိပႆနာလမ္းေၾကာင္းသည္ ၀ိသုဒၶိ ၇-ပါး၊ ၀ိပႆနာဉာဏ္စဥ္ ၁၀-ပါးႏွင့္ မဂ္ဉာဏ္ဖုိလ္ဉာဏ္တုိ႔ကို ျဖစ္ေပၚေစႏုိင္သည့္ တစ္ေၾကာင္းတည္းေသာ လမ္းေၾကာင္းျဖစ္၏။

ဤလမ္းစဥ္တြင္ သီလသိကၡာ၊ သမာဓိသိကၡာႏွင့္ ပညာသိကၡာတုိ႔ ပါ၀င္ၾကျပီးလွ်င္ ဤလမ္းစဥ္အတုိင္း က်င့္ၾကံပြားမ်ားမူ၌ ဉာဏ္စဥ္အဆင့္ဆင့္ ၀ိသုဒၶိအဆင့္ဆင့္ ျဖစ္ေပၚပံုကို တင္ျပပါအံ့။

၁။ သီလ၀ိသုဒၶိ။ ။သီလ၏ စင္ၾကယ္ျခင္း။

လူပုဂၢိဳလ္တုိ႔၌ ငါးပါးသီလမက်ိဳးမေပါက္ မေျပာက္မက်ားေအာင္ လံုျခံဳစြာ ထိန္းထားႏုိင္လွ်င္ သီလ၀ိသုဒၶိ ျဖစ္၏။ ရွစ္ပါးသီလ၊ ကိုးပါးသီလ၊ ဆယ္ပါးသီလ တစ္မ်ိဳးမ်ိဳးကို လံုးျခံဳစြာ ေစာင့္ထိန္းႏိုင္လွ်င္ ပိုေကာင္း၏။

ရဟန္းသံဃာမ်ား၌ စတုပါရိသုဒၶိသီလဟုေခၚေသာ ေအာက္ပါ သီလ ၄-မ်ိဳးစလံုး ထက္၀န္းက်င္ စင္ၾကယ္မွသာလွ်င္ သီလ၀ိသုဒၶ ျဖစ္၏။

က။ ပါတိေမာကၡသံ၀ရသီလ = `ေဒြမာတိကာ´ဟုေခၚေသာ ပါတိေမာက္ႏွင့္ ၀ိနည္းပါဠိေတာ္လာ သိကၡာပုဒ္မ်ားကို ေကာင္းစြာေစာင့္ထိန္းျခင္း။

ခ။ ဣျႏၵိယသံ၀ရသီလ = စကၡဳေျႏၵ၊ ေသာတိေျႏၵ စသည့္ ဣေျႏၵ ၆-ပါး၌ အကုသိုလ္ မျဖစ္ေအာင္ ေစာင့္စည္းျခင္း၊ ရူပါရုံ၊ သဒၵါရုံ စသည့္ အာရုံ ၆-ပါးႏွင့္ ဒြါရ ၆-ပါးတုိ႔ အသီးသီး ေတြ႕ဆံုၾကသည့္အခါ ေလာဘ၊ ေဒါသစေသာ ကိေလသာမျဖစ္ေပၚေအာင္ ေစာင့္စည္းျခင္း ျဖစ္၏။

ဂ။ အာဇီ၀ပါရိသုဒၶိသီလ = အသက္ေမြးမူ သန္႔ရွင္းစင္ၾကယ္ေအာင္ ေစာင့္စည္းျခင္း၊ ဒကာမ်ားထံမွ ေခ်ာ့ေမာ့ျဖားေယာင္း ေသြးေဆာင္ ဟန္ေဆာင္မူစသည့္ မိမိပေယာဂမပါဘဲ စင္ၾကယ္စြာရအပ္သည့္ ပစၥည္းေလးပါးကို ခံယူသံုးစြဲျခင္းျဖစ္၏။

ဃ။ ပစၥယသႏၷိႆိတသီလ = ဆြမ္း၊ သကၤန္း၊ ေက်ာင္း၊ ေဆးတည္းဟူေသာ ပစၥည္း ၄-ပါးတုိ႔ကို သံုးစြဲရသျဖင့္ ရရွိသည့္ အက်ိဳးေက်းဇူးမ်ားကို ဆင္ျခင္သံုးစြဲလွ်င္ ဤသီလလံုျခံဳ၏။

သီလ၀ိသုဒၶိႏွင့္ ျပည့္စံုလွ်င္ က်ဴးလြန္ ျပစ္မွားတတ္ေသာ ၀ီတိကၠမကိေလသာတုိ႔ကို ထိန္းကြပ္ထားႏုိင္သျဖင့္ ဒုစရုိက္မူမ်ားကို က်ဴးလြန္မူ မရွိေတာ့ေခ်။

၂။ စိတၱ၀ိသုဒၶ။ ။စိတ္၏စင္ၾကယ္ျခင္း။
သမထဘာ၀နာကို ပြားမ်ားသျဖင့္ `ဥပစာရသမာဓိ´သို႔ ေရာက္လွ်င္ နီ၀ရဏ အညစ္အေၾကးမ်ားကို ဖယ္ရွားထားႏုိင္ေလျပီ။ သို႔အတြက္ ဥပစာရသမာဓိကို ရလွ်င္ပင္ စိတၱ၀ိသုဒၶိျဖစ္၏။

အပၸနာသမာဓိကို ရလွ်င္မူ ဆုိဖြယ္ရာ မရွိျပီ။ ၀ိပႆနာဘာ၀နာပြားမ်ားမူ၌ ရရွိေသာ ခဏိကသမာဓိသည္ ဥပစာရသမာဓိႏွင့္ ဆင္တူ၏။

သမာဓိတရားသည္ ျငိမ္မ၀ပ္ေနရာမွ ႏိုးၾကားထၾကြလာေသာ ပရိယု႒ာနကိေလသာတို႔ကို ႏွိပ္ကြပ္ထားႏုိင္၏။

၃။ ဒိ႒ိ၀ိသုဒၶိ။ ။အသိအျမင္ ၾကည္လင္သန္႔ရွင္းျခင္း။
စိတ္ေစတသိက္ဟူေသာ နာမ္တရား၊ နိပၹႏၷရုပ္ ၁၈-ပါးတည္းဟူေသာ ရုပ္တရား၊ ဤနာမ္ရုပ္တုိ႔အေပၚ၌ လကၡဏ၊ ရသ၊ ပစၥဳပ႒ာန္၊ ပဒ႒ာန္တင္၍ အထပ္တပ္ဆင္ျခင္ေသာအခါ သိမူသည္ စိတ္၊ ခံစားမူသည္ ေ၀ဒနာ၊ မွတ္သားမူသည္ သညာ၊ ျပဳလုပ္အားထုတ္မူသည္ သခၤါရ၊ ေဖာက္ျပန္တတ္ေသာ ခႏၶာကိုယ္သည္ ရုပ္တည္း။ ဤရုပ္၊ ေ၀ဒနာ၊ သညာ၊ သခၤါရ၊ ၀ိညာဏ္တုိ႔မွတစ္ပါး အတၱဟူသည့္ အသက္ေကာင္ (၀ါ) လိပ္ျပာေကာင္ ဟူ၍ မရွိျပီဟု သိျမင္လာ၏။

ဤသို႔ သိျမင္ျခင္းသည္ အတၱစြဲလမ္းမူဟူေသာ အညစ္အေၾကးမွ ကင္းေ၀းစင္ၾကယ္သည့္ ဉာဏ္ျဖစ္သျဖင့္ ဒိ႒ိ၀ိသုဒၶိဟု မွတ္ယူရ၏။

တစ္ဖန္ အာရုံကို သိမူသည္ သိညာဏကၡႏၶာ ျဖစ္၏။ ကိုယ္ႏူတ္စိတ္တုိ႔ျဖင့္ ျပဳလုပ္မူ၊ ေျပာဆုိမူ၊ ၾကံစည္မူတုိ႔သည္ သခၤါရကၡႏၶာျဖစ္၏။ ထုိအာရုံကို မွတ္သားမူကား သညာကၡႏၶာျဖစ္၏။ ေကာင္းေကာင္းဆုိးဆုိး ေ၀ဒနာအမ်ိဳးမ်ိဳးကို ခံစာားမူကား ေ၀ဒနာကၡႏၶာ ျဖစ္၏။ ဤကိုယ္ခႏၶာသည္ ေဖာက္ျပန္ပ်က္စီးတတ္သည့္ သေဘာရွိေသာ ရုပ္တည္း။ ၀င္ရုိး၊ လွမ္းဘီး၊ လွည္းအိမ္စသည္တို႔ကို ေပါင္းစုထားေသာ အေဆာက္အအံုကို ယာဥ္ရထားဟု ေခၚဆုိရသကဲ့သို႔ ထုိ႔အတူ ခႏၶာငါးပါးတုိ႔၏ အေပါင္းအစုကို သတၱ၀ါဟု ေခၚဆုိရ၏။ စင္စစ္ေသာ္ကား `ငါ၊ သူတစ္ပါး၊ ေယာက္်ား၊ မိန္းမ´စသည္တုိ႔ မရွိၾကကုန္။ ရုပ္နာမ္ ၂-ပါးသာ ရွိၾကကုန္၏။

ဤသို႔ နာမ္ရုပ္ ၂-ပါးကို ကြဲကြဲျပားျပား ပိုင္းျခားသိတတ္ေသာ ဉာဏ္သည္ `နာမရူပ ပရိေစၧဒဉာဏ္´ျဖစ္၏။ ဤဉာဏ္သည္ အတၱဒိ႒ိအညစ္အေၾကးမွ ကင္းစင္သျဖင့္ `ဒိ႒ိ၀ိသုဒၶိ´ဟု မွတ္ယူရ၏။

၄။ ကခၤါ၀ိတရဏ ၀ိသုဒၶိ။ ။ယံုမွား သံသယမွ လြန္ေျမာက္ေၾကာင္းျဖစ္ေသာဉာဏ္။
ရုပ္တရားတို႔သည္ ကံ၊ စိတ္၊ ဥတု၊ အာဟာရ ဟူေသာ အေၾကာင္းတရား ၄-ပါးေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚၾက၏။ နာမ္တရာတးို႔သည္ ေယာနိေသာမနသိကာရစသည့္ အေၾကာင္းမ်ားေၾကာင့္ ျဖစ္ေပၚလာ၏။

အရာရာ၀ယ္ သင့္တင့္ေအာင္ ႏွလံုးသြင္းတတ္သည့္ ေယာနိေသာမနသိကာရေၾကာင့္ ကုသိုလ္ကံ ျဖစ္၏။ မသင့္မတင့္ႏွလံုးသြင္းေလ့ရွိသည့္ အေယာနိေသာမနသိကာရေၾကာင့္ အကုသိုလ္ကံ ျဖစ္၏။ ကုသိုလ္ကံ၊ အကုသိုလ္ကံတုိ႔ေၾကာင့္ ၀ိပါက္စိတ္မ်ား ျဖစ္ေပၚၾက၏။ ၀ိပါက္စိတ္မ်ား၌ တစ္ဖန္ စကၡဳ၀ိဉာဏ္ျဖစ္ဖုိ႔ရာ စကၡဳပသာဒ၊ ရူပါရုံ၊ အာေလာကေခၚ အလင္းႏွင့္ မနသိကာရဟူသည့္ ႏွလံုးသြင္းမူတုိ႔ စုဆံုၾကရ၏။ ဤအေၾကာင္း ၄-ပါးမျပည့္စံုလွ်င္ ထာ၀ရဘုရားေပါင္း ေထာင္ေသာင္းမက ၀ိုင္း၍ ဖန္ဆင္းၾကေသာ္လည္း စကၡဳ၀ိဉာဏ္ မျဖစ္ေပၚႏုိင္ေခ်။

ထုိ႔ေၾကာင့္ ရုပ္နာမ္တရားတို႔သည္ အေဟတုကဒိ႒ိအဆုိအရ အေၾကာင္းမရွိဘဲ ျဖစ္ေပၚလာၾကသည္ မဟုတ္။ ၀ိသမေဟတုကဒိ႒ိ၌ ယူဆသကဲ့သို႔ ဖန္ဆင္းရွင္ဖန္တီး၍ ျဖစ္ေပၚလာၾကသည္လည္း မဟုတ္။ ပဋိစၥသမုပၸါဒ္တရားေတာ္ႏွင့္ ပ႒ာန္းေဒသနာေတာ္တုိ႔၌ ေဖာ္ျပထားသည့္အတုိင္း အေၾကာင္းတရားမ်ားစြာတုိ႔ ေပါင္းဆံုမိရာမွ ျဖစ္ေပၚလာၾကျခင္း ျဖစ္၏။

ဤသို႔ ရုပ္နာမ္တရားတို႔၏ အေၾကာင္းမွန္မ်ားကို ဆင္ျခင္သိျမင္ေသာ ဉာဏ္သည္ ယထာဘူတဉာဏ္ (၀ါ) ပစၥယပရိဂၢဟဉာဏ္ ျဖစ္၏။ ဤဉာဏ္သည္ပင္ ယံုမွားျခင္းကခၤါ ၁၆-ပါးတုိ႔မွ ကင္းစင္ေသာ `ကခၤါ၀ိတရဏ၀ိသုဒၶိ´ျဖစ္ေပေတာ့၏။

စူဠေသာတာပန္။ ။ဒိ႒ိႏွင့္ ၀ိစိကိစၧာတို႔ကို မိမိသႏၱာန္၌ အၾကြင္းအက်န္ မရွိေအာင္ ပယ္ထားႏုိင္ေသာသူသည္ ေသာတာပန္အစစ္ ျဖစ္၏။ ကခၤါ၀ိတရဏ၀ိသုဒၶိသို႔ ေရာက္ျပီးေသာ ေယာဂီသည္ ဒိ႒ိႏွင့္ ၀ိစိကိစၧာတုိ႔ကို အၾကြင္းမဲ့မပယ္သတ္ႏုိင္ ေသးေစကာမူ အေတာ္ၾကာေအာင္ ပယ္ခြာ ထားႏုိင္၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ထုိေယာဂီသည္ ေသာတာပန္ႏွင့္ အလားတူသည့္ စူဠေသာတာပန္ျဖစ္၏။

စူဠေသာတာပန္သည္ သီလ၀ိသုဒၶိ၊ စိတၱ၀ိသုဒၶိတို႔ႏွင့္ ျပည့္စံုျပီးျဖစ္၍ ကမၼပထေျမာက္သည့္ ဒုစရုိက္မူမ်ားကို ျပဳက်င့္ေတာ့မည္ မဟုတ္ေခ်။ ထို႔ေၾကာင့္ အရိယာစခန္းသို႔ မတက္လွမ္းမီ ကြယ္လြန္သြားလွ်င္လည္း သုဂတိဘ၀သို႔ ဧကန္မုခ်ေရာက္ေပလိမ့္မည္။

၅။ မဂၢါမဂၢဉာဏ္ဒႆန၀ိသုဒၶိ။ ။လမ္းမွန္ႏွင့္ လမ္းမွားကို ခြဲျခား၍ သိျမင္ႏုိင္ေသာ ဉာဏ္၏စင္ၾကယ္ျခင္း။
ဤ၀ိသုဒၶိစခန္း၌ သမၼသနဉာဏ္ႏွင့္ ဥဒယဗၺဉာဏ္ေရွ႕ပိုင္းတုိ႔ ပါ၀င္ၾက၏။ သမၼသနဉာဏ္သည္ ရုပ္နာမ္တရားတို႔ကို အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱဟု သံုးသပ္တတ္ေသာ ဉာဏ္ျဖစ္၏။

ရုပ္နာမ္တရားတို႔ကို လကၡဏာယာဥ္သံုးပါးသို႔ တင္၍ သံုးသပ္တတ္ေသာ သမၼသနနည္း ၄-မ်ိဳး ရွိ၏။ တစ္မ်ိဳးထက္ တစ္မ်ိဳးပို၍ အႏုစိတ္သြား၏။

၁။ ကာလာပသမၼသနည္း = ရူပကၡႏၶာအားလံုး၊ ေ၀ဒနာကၡႏၶာအားလံုး စသည္ျဖင့္ ခႏၶာတစ္ပါးစီကို အလံုးစံုသိမ္း္က်ံဳးယူျပီး `ရုပ္ခႏၶာသည္ ကုန္ခန္းျခင္းသေဘာ ရွိသျဖင့္ အနိစၥျဖစ္၏၊ ေၾကာက္မက္ဖြယ္ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ ဒုကၡျဖစ္၏၊ အႏွစ္သာရကင္းမဲ့ ေသာေၾကာင့္ အနတၱျဖစ္၏´ဟု ဆင္ျခင္သံုးသပ္၏၊ က်န္နာမ္ခႏၶာ ၄-ပါးကိုလည္း ဤနည္းအတုိင္း ဆက္လက္၍ သံုးသပ္ရ၏။

၂။ အဒၶါနသမၼသနနည္း = ဤနည္းသည္ ရုပ္နာမ္တရားမ်ားကို အတိတ္ဘ၀၊ ပစၥဳပၸန္ဘ၀၊ အနာဂတ္ဘ၀ျဖင့္ ပိုင္းျခား၍ သံုးသပ္ပြားမ်ားသည့္နည္းျဖစ္၏။ ပြားမ်ားပံုမွာ -

`အတိတ္ဘ၀၌ ျဖစ္ေသာ ရုပ္ခႏၶာသည္ ထုိအတိတ္ဘ၀၌ပင္ ခ်ဳပ္ခဲ့ေလျပီ၊ ဤပစၥဳပၸန္ဘ၀သို႔ မေရာက္ႏုိင္။ ဤသို႔ ကုန္ျခင္းသေဘာေၾကာင့္ အနိစၥ၊ ေၾကာက္မက္ဖြယ္ရာ ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ ဒုကၡ၊ အႏွစ္သာရ မရွိေသာေၾကာင့္ အနတၱတရားခ်ည္းပါတကား´။

၃။ သႏၱတိသမၼသနနည္း = ဤနည္းသည္ `အေအးရုပ္အစဥ္၊ အပူရုပ္အစဥ္´ စသည္ျဖင့္ တစ္ဘ၀တည္း၌ပင္ အစဥ္အမ်ိဳးမ်ိဳး ခြဲျခား၍ သံုးသပ္ေသာ နည္းျဖစ္၏။ ပြားမ်ားပံုမွာ -

`အပူရုပ္အစဥ္သည္ အေအးရုပ္အစဥ္သို႔ မေရာက္၊ ခ်ဳပ္ေပ်ာက္ခဲ့ေလျပီ။ ဤသို႔ ကုန္ခန္းျခင္းသေဘာေၾကာင့္ အနိစၥ၊ ေၾကာက္မက္ဖြယ္ျဖစ္ေသာေၾကာင့္ ဒုကၡ၊ အႏွစ္သာရ မရွိေသာေၾကာင့္ အနတၱတရားခ်ည္းပါတကား´

ထုိ႔အတူ ရူပါရုံကို အာရုံျပဳေသာ စိတ္၀ီထိအစဥ္သည္ သဒၵါရုံကို အာရုံျပဳသည့္ စိတ္၀ီထိအစဥ္သို႔ မေရာက္။ အနိ႒ာရုံကိုအာရုံျပဳေသာ ဒုကၡေ၀ဒနာသည္ ဣ႒ာရုံကို အာရုံျပဳသည့္ သုခေ၀ဒနာသို႔ မေရာက္။ ရူပါရုံကိုမွတ္သားေသာ သညာကၡႏၶာအစဥ္သည္ သဒၵါရုံကို မွတ္သားသည့္ သညာကၡႏၶအစဥ္သို႔ မေရာက္စသည္ျဖင့္ က်ယ္၀န္းစြာ ခ်ဲ႕ထြင္း၍ သံုးသပ္ရာ၏။

၄။ ခဏသမၼသနနည္း = ရုပ္နာမ္တုိ႔၏ ခဏအားျဖင့္ သံုးသပ္ပြားမ်ားမူကို ခဏသမၼသနနည္းဟု ေခၚသည္။

`အတိတ္ခဏ၌ျဖစ္ေသာ ရုပ္သည္ ပစၥဳပၸန္သို႔ မေရာက္၊ ခ်ဳပ္ေပ်ာက္ခဲ့ေလျပီ။ ကုန္ခန္းျခင္းသေဘာေၾကာင့္ အနိစၥ၊ ေၾကာက္မက္ဖြယ္သေဘာေၾကာင့္ ဒုကၡ၊ အႏွစ္သာရမရွိေသာေၾကာင့္ အနတၱရားခ်ည္းပါတကား´။

`အတီတဘ၀င္၌ ျဖစ္ေသာ စိတ္ေစတသိက္တုိ႔သည္ အတီတဘ၀င္ခဏ၌ ခ်ဳပ္ျငိမ္းခဲ့ၾကေလျပီ၊ ဘ၀ဂၤစလနသို႔ မေရာက္ေခ်၊ ကုန္ခန္းျခင္းသေဘာေၾကာင့္ အနိစၥ…´

ဥဒယဗၺယဉာဏ္။ ။ရုပ္နာမ္တုိ႔၏ျဖစ္ျခင္း `ဥပါဒ္´ႏွင့္ ပ်က္ျခင္း `ဘင္´တုိ႔ကို ထင္ျမင္ေအာင္ ရူတတ္ေသာ ဉာဏ္ကို ဥဒယဗၺယဉာဏ္ဟု ေခၚ၏။

သမၼသနဉာဏ္ရင့္သန္ျပီးေသာ ေယာဂီသည္ ရုပ္နာမ္တရားတို႔ကို အေၾကာင္းႏွင့္ တြဲဖက္၍ ဆက္လက္ရူမွတ္ရာ၏။

ရုပ္ကိုျဖစ္ေစေသာအေၾကာင္းတရားတုိ႔သည္ အ၀ိဇၨာ၊ တဏွာ၊ ကံ၊ အာဟာရတုိ႔တည္း။ ေစတသိက္နာမ္တုိ႔ကို ျဖစ္ေစေသာအေၾကာင္းတုိ႔ကား အ၀ိဇၨာ၊ တဏွာ၊ ကံ၊ ဖႆတုိ႔တည္း။ စိတ္နာမ္တရားကိုျဖစ္ေစေသာ အေၾကာင္းတုိ႔ကား အ၀ိဇၨာ၊ တဏွာ၊ ကံ၊ နာမရူပတုိ႔တည္း။

ဤသို႔ ရူမွတ္ဖန္မ်ားလွ်င္ ဥပါဒ္ခဏ၊ ဘင္ခဏအားျဖင့္ အျဖစ္အပ်က္တုိ႔ အလိုလုိထင္ေပၚလာၾက၏။ ထုိအခါ အေၾကာင္းကို မစဥ္းစားေတာ့ဘဲ ဥပါဒ္ခဏ၊ ဘင္ခဏကိုသာ သတိထား၍ ခဏသမႏုပႆနာနည္းျဖင့္ ဆက္လက္ပြားမ်ားေသာ္ အျဖစ္အပ်က္မ်ား အလြန္ထင္ရွားလာျပီး ဥဒယဗၺဉာဏ္ ျဖစ္ေပၚလာ၏။ ထိုအခါ ၾသဘာသစသည့္ ဥပကၠိေလသတုိ႔လည္း ျဖစ္ေပၚလာၾက၏။

ဥပကၠိေလသ ၁၀-ပါး = ၀ိပႆနာကို ညစ္ႏြမ္းေစတတ္ေသာ တရားကို ဥပကၠိေလသဟုေခၚသည္။ ၀ိပႆႏုပကၠိေလသဟုလည္း ေခၚ၏။

၁။ ၾသဘာသ = ကိုယ္ေရာင္ကိုယ္၀ါ။ စိတ္ဓာတ္၏ လြန္စြာၾကည္လင္မူေၾကာင့္ ကိုယ္မွ ထြက္ေသာ အေရာင္အ၀ါ။

၂။ ပီတိ = ၀ိပႆနာဉာဏ္ႏွင့္ ယွဥ္ေသာ ပီတိေစတသိက္။

၃။ ပႆဒၶိ = ၀ိပႆနာဉာဏ္ႏွင့္ ယွဥ္ေသာ ကာယပႆဒၶိႏွင့္ စိတၱပႆဒၶိ ေစတသိက္ ၂-ပါး။

၄။ အဓိေမာကၡ = ကမၼ႒ာန္းအာရုံ၌ စူးစိုက္စြာ သက္၀င္ယံုၾကည္ေသာ သဒၶါ ေစတသိက္။

၅။ ပဂၢဟ = ၀ိပႆနာစိတ္ကို ေနာက္မဆုတ္ေအာင္ အားေပးခ်ီးေျမွာက္တတ္သည့္ ၀ီရိယ။

၆။ သုခ = တစ္ကိုယ္လံုးကို မြန္ျမတ္ေသာ စိတၱဇရုပ္တုိ႔ျဖင့္ ထံုမႊမ္၍ ခ်မ္းျမေစသည့္ သုခေ၀ဒနာ။

၇။ ဉာဏ = ၀ဇိရစိန္လက္နက္ မုိးၾကိဳးစက္ကဲ့သို႔ သြက္လက္ လ်င္ျမန္အျမင္သန္သည့္ ၀ိပႆနာဉာဏ္။

၈။ ဥပ႒ာန = ကမၼ႒ာန္းအာရုံ၌ စြဲျမဲစြာတည္ေသာ သတိေစတသိက္။

၉။ ဥေပကၡာ = တၾတမဇၥ်တၱဳေပကၡာႏွင့္ အာ၀ဇၨႏုေပကၡာ။ ဗ်ာပါရမမ်ားဘဲ အသင့္အားျဖင့္ ရူစားတတ္ေသာ တၾတမဇၥ်တၱတာ ေစတသိက္သည္ တၾတမဇၥ်တၱဳေပကၡာျဖစ္၏။ ျဖစ္မူပ်က္မူကို အလြန္လ်င္ျမန္စြာ ဆင္ျခင္ႏုိင္ေသာ အာ၀ဇၨန္းႏွင့္ ယွဥ္သည့္ ေစတနာကို `အာ၀ဇၨႏုေပကၡာ´ဟုေခၚ၏။

၁၀။ နိကႏၱိ = သိမ္ေမြ႕ေသာ တဏွာ။ ဤတဏွာကား ၾသဘာသ၊ ပီတိ၊ ပႆဒၶိ စသည္တုိ႔ျဖင့္ တန္ဆာဆင္အပ္ေသာ ၀ိပႆနာဉာဏ္ကို သာယာႏွစ္သက္သည့္ တဏွာျဖစ္၏။ ၾသဘာသမွစ၍ ဥေပကၡာတုိင္ေအာင္ ေရွ႕ဥပကၠိေလသ ၉-ပါးတုိ႔သည္ အကုသိုလ္တရားမ်ား မဟုတ္ၾကပါ။ ပီတိမွ ဥေပကၡာအထိ ျဖစ္ေသာ ဥပကၠိေလသ ၆-ပါးတို႔သည္ ၀ိပႆနာဉာဏ္ႏွင့္ ယွဥ္ေသာ ေစတသိက္မ်ား ျဖစ္ၾက၏။

သို႔ရာတြင္ ၾသဘာသ စသည္တုိ႔ ျဖစ္ေပၚလာေသာအခါ `ငါ့မွာျဖစ္၏´ဟု စြဲလမ္းေသာ ဒိ႒ိ၊ `အလြန္ႏွစ္သက္ဖြယ္ေကာင္း၏´ဟု ထင္မွတ္တတ္သည့္ မာနႏွင့္´ ငါ၏ ၾသဘာသတည္း `ဟု စြဲလမ္းတပ္မက္ေသာ တဏွာတုိ႔ ျဖစ္ေပၚလာၾက၏။ ဤတဏွာ၊ မာန၊ ဒိ႒ိတုိ႔သည္ ၀ိပႆနာ စိတ္ကို ညစ္ႏြမ္းေစတတ္ေသာ ဥပကၠိေလသာတုိ႔တည္း။

ေနာက္ဆံုး ဥပကၠိေလသျဖစ္ေသာ နိကႏၱိတဏွာသည္ကား မုခ်အားျဖင့္ ဥပကၠိေလသျဖစ္၏။ ၎ကို အာရုံျပဳ၍ ေနာက္ထပ္ တဏွာ၊ မာန၊ ဒိ႒ိ တို႔လည္း ျဖစ္ေပၚလာၾက၏။

ဥပကၠိေလသ ၁၀-ပါးကို ၎တုိ႔အား အာရုံျပဳၾကသည့္ တဏွာ၊ မာန၊ ဒိ႒ိတုိ႔ႏွင့္ ေျမွာက္ပြားေသာ္ `၀ိပႆႏုပကၠိေလသ ၃၀´ ျဖစ္၏။

မဂၢါမဂၢဉာဏ္ဏဒႆန၀ိသုဒၶိ = ၾသဘာသ၊ ပီတိ၊ ပႆဒၶိစသည္တုိ႔ ျဖစ္ေပၚလာၾကသည့္အခါ ပရိယတ္၌ မကြ်မ္းက်င္ၾကေသာ အခ်ိဳ႕ေယာဂီတို႔သည္ ထုိကိုယ္ေရာင္ကိုယ္၀ါ၊ ပီတိ၊ မႆဒၶိ စသည္တုိ႔ကို မဂ္စိတ္၊ ဖိုလ္စိတ္က ျဖစ္ေပၚေစသည္ဟု အထင္မွား၍ `ငါမဂ္ဖုိလ္ရျပီ´ဟု တစ္လြဲယူဆမိၾက၏။ ထုိအခါ ၀ိပႆနာလမ္းလြဲ၍ သာယာမူ တဏွာ၊ အထင္ၾကီးမူမာနႏွင့္ စြဲလမ္းမူ ဒိ႒ိတုိ႔ ျဖစ္ေပၚၾက၏။ ထုိ႔ေၾကာင့္ ၀ိပႆနာ ညစ္ႏြမ္းသြား၏။

ပရိယတ္၌ ကြ်မ္းက်င္ၾကသည့္ ေယာဂီတုိ႔ကား ထုိၾသဘာသ၊ ပီတိ၊ ပႆဒၶိစသည္တုိ႔သည္ တဏွာ၊ မာန၊ ဒိ႒ိ တုိ႔၏ တည္ရာျဖစ္၍ ၀ိပႆနာကို ညစ္ႏြမ္းေစတတ္ေသာ ေဘးရန္မ်ားတည္း။ ထုိၾသဘာသစသည္ကို ႏွစ္သက္ စြဲလမ္းေနမူသည္ မဂ္ဖုိလ္ရေၾကာင္း လမ္းေကာင္းလမ္းမွန္မဟုတ္၊ လမ္းမွားျဖစ္သည့္ `အမဂၢ´တည္း၊ ထုိၾသဘာသ စသည္တုိ႔ကို ဂရုမစိုက္ဘဲ အားထုတ္ျမဲျဖစ္သည့္ ၀ိပႆနာကို ဆက္လက္အားထုတ္ျခင္းသည္သာ မဂ္ဖုိလ္ရေၾကာင္း လမ္းေကာင္း `မဂၢ´ျဖစ္၏။ ဤသို႔ လမ္းမွန္-မမွန္ကို ထင္ရွားစြာ ခြဲျခားသိျမင္တတ္သည့္ ဉာဏ္ကို `မဂၢါမဂၢဉာဏဒႆန၀ိသုဒၶ´ဟု ေခၚသည္။

၆။ ပဋိပဒါဉာဏ္ဒႆန၀ိသုဒၶိ = မဂ္ဖုိလ္ေရာက္ေၾကာင္း စင္ၾကယ္သည့္ ဉာဏ္အျမင္။ ဥဒယဗၺယဉာဏ္ေနာက္ပိုင္းမွစ၍ အႏုေလာမဉာဏ္တုိင္ေအာင္ ၉-ပါးေသာ ဉာဏ္စုကို ပဋိပဒါဉာဏဒႆန၀ိသုဒၶိဟု ေခၚသည္။

ဥဒယဗၺယဉာဏ္ = လမ္းမွန္ႏွင့္လမ္းမွားကို ျပတ္သားစြာ ပိုင္းျခားသိျမင္ျပီးေသာအခါ ဥဒယဗၺယဉာဏ္ထက္သန္လာေအာင္ တစ္ဖန္အားထုတ္ရ၏။ ထုိအခါ ရုပ္ နာမ္၏ အျဖစ္အပ်က္ ၂-မ်ိဳးလံုးကို ထင္ရွားစြာ ျမင္ရ၏။

ဘဂၤဉာဏ္ = ရုပ္နာမ္အျဖစ္အပ်က္တုိ႔ အလြန္ထင္ေပၚလာေသာအခါ ထုိအျဖစ္အပ်က္တုိ႔သည္ အလြန္လ်င္ျမန္လွသျဖင့္ အျဖစ္ကို အာရုံမျပဳမိေတာ့ဘဲ အပ်က္ကိုသာ ရူမိေလ၏။ ရုပ္နာမ္တုိ႔၏ အပ်က္ကိုသာ ျမင္သိေသာဉာဏ္ကို ဘဂၤဉာဏ္ဟု ေခၚ၏။ သခၤါရတရား ၁ခုက ဆက္၍ အာရုံျပဳႏုိင္သည့္အခါ ဘဂၤဉာဏ္အထြတ္အထိပ္သို႔ ေရာက္၏။

ဘယဉာဏ္ = ရုပ္နာမ္ သခၤါရတုိ႔၌ အပ်က္သေဘာခ်ည္းကိုသာ ဆက္တုိက္ျမင္ေနရသည့္ အခါ ရုပ္နာမ္တို႔ကို ေၾကာက္စရာ ေဘးအျဖစ္ ထင္ျမင္လာေသာ ဘယဉာဏ္ျဖစ္ေပၚ၏။

အာဒီန၀၊ နိဗၺိဒါ၊ မုစၥိတုကမ်တာ = ရုပ္နာမ္ သခၤါရတုိ႔ကို ေၾကာက္စရာေဘးအျဖစ္ ျမင္သိလာသည္အခါ ထုိသခၤါရတုိ႔၌ အျပစ္ျမင္ေသာ အာဒီန၀ဉာဏ္လည္း ျဖစ္ေပၚလာ၏။ အျပစ္ျမင္လွ်င္ ထုိသခၤါရတုိ႔၌ မေပ်ာ္ပိုက္ႏုိင္ေတာ့ဘဲ ျငီးေငြ႕သည့္ နိဗၺိဒါဉာဏ္ ျဖစ္ေပၚလာ၏။

ရုပ္၊ နာမ္၊ သခၤါရတုိ႔၌ ျငီးေငြ႕လာသည့္အခါ ပိုက္ကြန္တြင္းမွ ငါးသည္ပိုက္ကြန္တြင္းမွ လြတ္ေျမာက္လုိသကဲ့သို႔၊ ေျမြ၏ခံတြင္း၌ အဖမ္းခံေနရေသာ ဖားငယ္သည္ ထုိေျမြခံတြင္းမွ လြတ္ေျမာက္လိုသကဲ့သို႔ ေယာဂီ၏ သႏၱာန္၌ ထုိသခၤါရမွ လြတ္ေျမာက္လုိေသာ မုစၥိတုကမ်တဉာဏ္လည္း ျဖစ္ေပၚလာ၏။

ပဋိသခၤါဉာဏ္= ရုပ္၊ နာမ္ သခၤါရမွ လြတ္ေျမာက္လုိေသာ ေယာဂီသည္ လြတ္ေျမာက္ႏုိင္ေရးအတြက္ ရုပ္၊ နာမ္၊ သခၤါရတုိ႔ကို အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱလကၡဏာတင္၍ တစ္ဖန္ရူမွတ္ျပန္၏။

ဥပမာဆုိေသာ္ ေရေျမြေဟာက္တစ္ေကာင္းကို ငါးအထင္ျဖင့္ အုပ္ဖမ္းမိေသာ ေယာက္်ားသည္ ေျမြဆုိး၏ အမွတ္လကၡဏာျဖစ္သည့္ လည္ေရးသံုးရစ္ကို ျမင္ေလလွ်င္ ေၾကာက္ရြံ႕ ရြံမုန္းသည္ျဖစ္လ်က္ ေျမြကို အလ်င္အျမန္ လႊင့္ပစ္လုိ၏။ သို႔ေသာ္ ေမြအကိုက္မခံရရန္ ေျမြပင္ပန္းသြားေအာင္ ေျမြကို မိမိဦးေခါင္းအထက္သို႔ ကိုင္ေျမွာက္၍ သံုးေလးပတ္မွ် ေမႊယမ္းျပီးေနာက္မွ အေ၀းသို႔ လႊင့္ပစ္လုိက္သကဲ့သို႔တည္း။

သခၤါရုေပကၡာဉာဏ္ = ပဋိသခၤါဉာဏ္ျဖင့္ သခၤါရတုိ႔ကို စြန္႕လႊတ္ႏုိင္ျပီးသည့္ေနာက္ သခၤါရတုိ႔ကို ေၾကာက္စရာ ရြံမုန္းစရာအျဖစ္ မရူေတာ့ဘဲ လ်စ္လ်ဴရူသည့္ အေနျဖင့္ ရူမွတ္ႏုိင္လာ၏။ ပမာဆုိေသာ္ ေဖာက္ျပန္တတ္ေသာ ဇနီးသည္အား ကြားရွင္းလုိက္သည့္ ေယာက္်ားသည္ ထုိဇနီးသည္ေဟာင္းက တစ္ဖန္ ေဖာက္ျပန္သည္ကို ျမင္ရလွ်င္လည္း မိမိႏွင့္ မသက္ဆုိင္ေတာ့သျဖင့္ လ်စ္လ်ဴရူေနႏုိင္သကဲ့သို႔တည္း။

ရုပ္၊ နာမ္တုိ႔ကို သာယာႏွစ္သက္ျခင္းလည္း မရွိ၊ ေၾကာက္ရြံ႕ျခင္းလည္း မရွိဘဲ လ်စ္လ်ဴရူသည့္အေနျဖင့္ အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱဟု ဆင္ျခင္တတ္ေသာ ဉာဏ္ကို သခၤါရုေပကၡာဉာဏ္ဟု ေခၚ၏။

အႏုေလာမဉာဏ္ = သခၤါရုေပကၡာဉာဏ္ျဖင့္ သခၤါရတုိ႔၌ လ်စ္လ်ဴရူေသာ္ သခၤါရတုိ႔ကို အာရုံမျပဳလုိေတာ့ဘဲ သခၤါရမွ လြတ္ကင္းရာ နိဗၺာန္သို႔ စိတ္ညႊတ္ေန၏။ ေယာဂီ၏စိတ္သည္ နိဗၺာန္ကို မျမင္ေသးသမွ် သခၤါရကိုပင္ အာရုံျပဳ၍ နိဗၺာန္ကို ဆက္လက္ရွာေဖြေန၏။ နိဗၺာန္ကို ျမင္ေလာက္သည့္ အၾကိမ္၌ကား ပရိကမ္၊ ဥပစာ၊ အႏုလံုဟု အမည္ရၾကေသာ အႏုေလာမဉာဏ္ ျဖစ္ေပၚလာျပီးေနာက္ ေဂါၾတဘုျဖင့္ နိဗၺာန္ကို အာရုံျပဳလ်က္ မဂ္ဖိုလ္ေရာက္ေအာင္ တုိးတက္သြားေလသည္။

ေရွးအခါက ပင္လယ္ခရီးသြားသည့္ ရြက္ေလွၾကီးမွ ဒိသာကာက ေခၚ က်ီးငွက္ကို လႊတ္လိုက္ေသာအခါ က်ီးငွက္သည္ ကမ္းေျခကို မျမင္လွ်င္ ရြက္တုိင္ထိပ္သို႔ ျပန္လာ၏။ ကမ္းေျခကိုေတြ႕သည့္အခါ ျပန္မလာေတာ့ဘဲ ကမ္းအေရာက္ ပ်ံသြားေလ၏။ ဤဥပမာအားျဖင့္ အႏုေလာမဉာဏ္ျဖစ္ပံုကို ႏူိင္းယွဥ္အပ္၏။

ထုိ႔ေၾကာင့္ အႏုေလာမဉာဏ္သည္ မဂၢ၀ီထိ၌ ပါေသာ ပရိကမ္၊ ဥပစာ၊ အႏုလံုတုိ႔ ပင္တည္း။ ေဂါၾတဘုကား သခၤါရကို အာရုံမျပဳႏုိင္ဘဲ နိဗၺာန္ကို အာရုံျပဳေသာေၾကာင့္ ၀ိပႆနာဉာဏ္၌ မပါ၀င္ေခ်။ သို႔ေသာ္ ၀ိပႆနာဉာဏ္မ်ား၏ အထြတ္အထိပ္ႏွင့္တူေသာေၾကာင့္ `၀ိပႆနာတြင္ သြင္းယူရမည္´ဟုဆုိ၏။

ေဂါၾတဘုစိတ္ = ပုထုဇဥ္အႏြယ္ကို လႊမ္းမုိးေက်ာ္လြန္ႏိုင္ေသာစိတ္။
မဂၢ၀ီထိ၌ ပါ၀င္ၾကေသာ ပရိကမ္၊ ဥပစာ၊ အႏုလံုစိတ္တုိ႔သည္ အနိစၥ၊ ဒုကၡ၊ အနတၱဟူေသာ လကၡဏာ တစ္ပါးပါးကို အာရုံျပဳ၏။ ေဂါၾတဘုစိတ္သည္ကား ရုပ္နာမ္သခၤါရကို အာရုံမျပဳဘဲ နိဗၺာန္ကို အာရုံျပဳ၏။ ေဂါၾတဘုသည္ `မဂ္ေရွ႕မွ နိဗၺာန္ကို ညႊန္ျပတတ္ေသာေၾကာင့္ မဂ္ေဇာဖုိလ္ေဇာတုိ႔၏ ေရွွ႕သြားျဖစ္သည္ ့အာ၀ဇၨန္းႏွင့္တူ၏´ဟု မွတ္ခ်က္ခ်ၾက၏။

၇။ ဉာဏ္ဒႆန၀ိသုဒၶိ = မဂ္ဉာဏ္ေလးပါး။ ေဂါၾတဘုစိတ္ခ်ဳပ္ျငိမး္ျပီးသည္ႏွင့္ တစ္ျပိဳင္နက္ နိဗၺာန္ကို အာရုံျပဳလ်က္ မဂ္စိတ္ျဖစ္ေပၚလာ၏။

ဆီမီးသည္ မီးစာကိုေလာင္၊ အေမွာင္ပယ္ခြင္း၊ အလင္းေရာင္လႊမ္း၊ ဆီကုန္ခန္းေစမူ၊ ဤကိစၥ၄-ခုကို တစ္ျပိဳင္တည္း ျပဳႏုိင္သကဲ့သို႔ ထုိ႔အတူ မဂ္တရားသည္လည္း ဒုကၡသစၥာကို ပိုင္းျခား၍ သိျခင္း၊ သမုဒယသစၥာကို ပယ္ျခင္း၊ နိေရာဓသစၥာကို မ်က္ေမွာက္ျပဳျခင္း၊ မဂၢသစၥာကို ျဖစ္ေပၚလာေစျခင္းဟူေသာ ကိစၥ ၄-ခ်က္ကို တစ္ျပိဳင္နက္တည္း ျပီးေစႏုိင္၏။

မဂ္စိတ္တစ္ၾကိမ္ ျဖစ္ျပီးေနာက္ မႏၵပညာပုဂၢိဳလ္ျဖစ္လွ်င္ ဖုိလ္စိတ္ ၂-ၾကိမ္ျဖစ္၏။ တိကၡပညာပုဂၢိဳလ္ျဖစ္လွ်င္ ဖုိလ္စိတ္ ၃-ၾကိမ္ျဖစ္၏။ ထုိ႔ေနာက္ ဘ၀င္က်၏။

မႏၵပုဂၢိဳလ္၏ မဂၢ၀ီထိပံု
`န-ဒ-မ-ပ-ဥ-ႏု-ေဂါ-မဂ္-ဖုိလ္-ဖုိလ္-´ဘ၀င္-ဘ၀င္

တိကၡပုဂၢိဳလ္၏ မဂၢ၀ီထိပံု
`န-ဒ-မ-ဥ-ႏု-ေဂါ-မဂ္-ဖုိလ္-ဖုိလ္-ဖုိလ္-´ဘ၀င္-ဘ၀င္…

ပစၥေ၀ကၡဏာ၀ီထိ = မဂၢ၀ီထိေနာက္ ဘ၀င္က်၍ ဘ၀င္အစဥ္ ျပတ္သည့္အခါ (၁)မဂ္ကိုဆင္ျခင္ေသာ ၀ီထိ၊ (၂)ဖုိလ္ကိုဆင္ျခင္ေသာ ၀ီထိ၊ (၃)နိဗၺာန္ကိုဆင္ျခင္ေသာ ၀ီထိ၊ (၄)ပယ္ျပီးသည့္ ကိေလသာကိုဆင္ျခင္ေသာ ၀ီထိ၊ (၅)ၾကြင္းက်န္သည့္ ကိေလသာကို ဆင္ျခင္ေသာ ၀ီထိဟူ၍ ပစၥေ၀ကၡဏာ၀ီထိ ၅-မ်ိဳးျဖစ္၏။

ဉာဏဒႆန၀ိသုဒၶိ = သီလ၀ိသုဒၶိမွစ၍ အားထုတ္ခဲ့ရာတြင္ မဂ္၏ေရွ႕နားရွိ အႏုလံုသို႔ ေရာက္လွ်င္ ေအာက္၀ိသုဒၶိ ၆-ပါ ျပည့္စံုေလျပီ။ ေသာတာပတၱိမဂ္၊ သကဒါဂါမိမဂ္၊ အနာဂါမိမဂ္ႏွင့္ အရဟတၱမဂ္ဟူေသာ မဂ္ ၄-ပါးသည္ ကိေလသာမွ စင္ၾကယ္၍ သစၥာ ၄-ပါးကို တုိက္ရုိက္ သိတတ္ေသာေၾကာင့္ `ဉာဏဒႆန၀ိသုဒၶိ´ဟု ေခၚ၏။

ေဒါက္တာမင္းတင္မြန္ စတုတၳအၾကိမ္ထုတ္ေ၀ေသာ ဗုဒၶအဘိဓမၼတရားေတာ္ အႏွစ္ခ်ဳပ္ စာအုပ္မွ ျပန္လည္ထုတ္ႏုတ္ ေဖာ္ျပေပးသည္။